Theo dòng lịch sử, Chiến khu Vạn Thắng ban đầu được hình thành do một nhóm người yêu nước sớm được giác ngộ ánh sáng cách mạng của Đảng gây dựng nên từ năm 1944, do ông Nguyễn Phiên là người khởi xướng.
Ông Nguyễn Phiên quê ở Thái Bình, vốn là lính khố đỏ của Pháp, thường được gọi là Đội Phiên. Mặc dù đi lính cho Pháp, song là người có tinh thần yêu nước và sớm giác ngộ cách mạng, ông Nguyễn Phiên đã tham gia vào phong trào yêu nước của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, bị đuổi ra khỏi lính và bị chính quyền thực dân bắt giam. Sau đó ông được ân xá, nhưng bị quản thúc tại quê nhà. Năm 1936, sau khi được tự do, ông lên đồn điền Đồng Lương làm ăn. Tháng 5 năm 1940, ông Nguyễn Phiên được chủ đồn điền Đồng Lương là Nguyễn Bá Lương nhận vào làm công trong đồn điền của mình. Trong những năm làm công trong đồn điền, ông vẫn chú ý theo dõi tình hình thế giới và trong nước, đồng thời tìm cách bắt liên lạc với cơ sở cách mạng để nối lại hoạt động. Năm 1943, Nguyễn Bá Lương bị Pháp bắt giam; ông Nguyễn Phiên đã thay ông Nguyễn Bá Lương chăm lo cai quản đồn điền, đồng thời thực hiện ý nguyện hoạt động cách mạng.
Về địa hình, Chiến khu Vạn Thắng nằm trên vùng rừng núi hiểm trở của xã Đồng Lương. Phía Đông giáp sông Bứa, phía Tây giáp huyện Yên Lập, phía Nam giáp huyện Tam Nông, phía Bắc giáp sông Hồng (bên kia sông là huyện Thanh Ba). Địa bàn của chiến khu phân bố trong hệ thống đồi gò xen kẽ các ao hồ, đầm lầy, dựa lưng vào núi Đọi Đèn. Địa bàn đồn điền Đồng Lương có địa hình hiểm trở, núi rừng trùng điệp, có sông Bứa chảy qua, hồ Tề Lễ liền kề có diện tích mặt nước lớn và các cánh đồng xen giữa những đỉnh núi rộng hơn 200ha. Đây là địa bàn thuận tiện về đường đi, và từng là căn cứ của nghĩa quân Ngô Quang Bích chống Pháp trong phong trào Cần Vương, có bãi Quần Ngựa khá kín đáo, tiện cho việc luyện tập quân sự. Đồng thời, đồn điền Đồng Lương cũng có nhiều thuận lợi về vật chất. Lúc đó, đồn điền có trên 200 trâu, bò và 200 mẫu đất có thể để nuôi quân; nhân dân trong vùng vốn có lòng yêu nước, chống Pháp - Nhật. Đây là những điều kiện thuận lợi, đáp ứng được yêu cầu cho việc xây dựng căn cứ địa. Đầu năm 1944, ông Nguyễn Phiên đã tập hợp một số thanh niên ở các làng trong vùng cùng với số thanh niên đang lao động trong đồn điền, huấn luyện cho họ về quân sự, mưu khởi sự tham gia đánh Nhật cứu nước. Lúc đầu tham gia chỉ có từ 5 đến 7 người, nhưng sau đó ít lâu đã tăng lên hơn 40 người, được tổ chức thành những tổ, đội với những nhiệm vụ khác nhau như: canh gác đồn điền, luyện tập quân sự, dùng tài liệu của Việt Minh để tuyên truyền giác ngộ quần chúng nhân dân trong vùng đi theo cách mạng; sửa chữa, mua sắm vũ khí tự trang bị cho mình. Nhận thấy đây là một lực lượng vũ trang rất cần thiết cho công cuộc khởi nghĩa giành chính quyền, Ban cán sự Đảng Phú - Yên (Phú Thọ và Yên Bái) đã cử đồng chí Lê Quang Ấn - Ủy viên Ban cán sự đến gặp Nguyễn Phiên để vận động hợp tác nhằm nắm lấy lực lượng này. Được vận động, ông Nguyễn Phiên đã nhất trí đặt lực lượng của mình dưới sự lãnh đạo của Đảng, đồng thời tiếp nhận cán bộ của của Đảng đến huấn luyện về chính trị và quân sự cho đội du kích của ông. Đêm ngày 23 tháng 6 năm 1945, tại Đồn điền Đồng Lương, ông Nguyễn Phiên cùng lực lượng tự vệ do đồng chí Lê Quang Ấn lãnh đạo đã làm lễ thành lập Chiến khu Vạn Thắng tại trung tâm xã Đồng Lương, với lực lượng vũ trang trên 100 người. Buổi lễ diễn ra dưới sự chứng kiến của đại diện Ban cán sự Đảng Phú - Yên và cán bộ quân sự chiến khu Vần - Hiền Lương. Sau khi được thành lập, ông Nguyễn Phiên đã tích cực xây dựng lực lượng và tiến hành các biện pháp chống lại sự áp bức của đế quốc, thực dân Pháp - Nhật, bảo vệ nhân dân, chuẩn bị tiến tới khởi nghĩa giành chính quyền.
Lực lượng du kích Vạn Thắng (ảnh tư liệu)
Ngày 17/8/1945, Ban cán sự Đảng Phú - Yên quyết định tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền ở Cẩm Khê. Lực lượng du kích Vạn Thắng cùng với lực lượng du kích ở căn cứ Phục Cổ (Yên Lập), dưới sự lãnh đạo trực tiếp của đồng chí Lê Quang Ấn đã tấn công và chiếm huyện đường Cẩm Khê. Ngày 18/8, lực lượng du kích của Chiến khu Vạn Thắng đã tham gia giành chính quyền ở huyện Yên Lập. Tiếp đó, chiều ngày 21/8, lực lượng du kích Vạn Thắng đã rời chiến khu, tập trung tại gốc đa xóm Đồi xã Đồng Lương làm lễ tuyên thệ và tiến quân về thị xã Phú Thọ. Quân số của đội du kích Vạn Thắng khoảng trên 150 người, trang bị 50 khẩu súng và nhiều loại vũ khi thô sơ khác như giáo, mác, dựa, mã tấu, kiếm, gậy,… Sau khi nghe Nguyễn Phiên phát lệnh, lực lượng du kích Vạn Thắng chia làm hai mũi thủy - bộ cùng tiến về thị xã Phú Thọ, tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền. Mũi đường bộ có trên 100 người, mũi đường thủy có trên 40 người, lên 4 chiếc thuyền ở bên Cánh Tráng sông Bứa. Tối cùng ngày, lực lượng du kích Vạn Thắng đã tập kết ở đền Đoàn (xã Thanh Minh). 10h00 sáng ngày 22/8, ông Nguyễn Phiên cùng đồng chí Lê Quang Ấn đại diện cho Mặt trận Việt Minh đến doanh trại của Nhật để đàm phán về việc tiếp quản thị xã Phú Thọ của lực lượng Việt Minh. Sau 4 giờ đàm phán, lực lượng phát xít Nhật ở thị xã Phú Thọ đã buộc phải chấp nhận các điều kiện của ta đưa ra là: Nhật rút quân đóng dưới phố về doanh trại, trao trả việc trị an khu phố cho Việt Minh; Việt Minh được hoạt động công khai trong thị xã Phú Thọ. Đến ngày 23/8, Nhật đã trao lại một phần khí giới của bảo an binh, nộp 500 khẩu súng đã tước của Pháp ngày 9/3 cho Ủy ban khởi nghĩa. Ngày 24/8, lực lượng vũ trang Vạn Thắng tham gia cùng các đội tự vệ vũ trang trong tỉnh giành chính quyền ở thị xã Phú Thọ thắng lợi.
Cây đa xóm Đồi hơn 500 tuổi- Nơi du kích Vạn Thắng xuất phát đi tham gia giành chính quyền tỉnh Phú Thọ
Sau khi cách mạng thắng lợi, theo lệnh của Bộ Quốc phòng, ông Nguyễn Phiên cùng lực lượng du kích Vạn Thắng nhận nhiệm vụ đem quân Tây Tiến đánh dẹp lực lượng thổ phỉ, bảo vệ tuyến đường sắt Lào Cai - Yên Bái.
Tháng 3 năm 1946, theo lệnh của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, ông Nguyễn Phiên từ Tây Bắc về Hà Nội nhận nhiệm vụ mới là thành lập xưởng quân khí Vạn Thắng. Đồng chí Vũ Oanh- Thay mặt Chính phủ đã giao cho Nguyễn Phiên một số máy móc đem về lập công binh xưởng ở Chiến khu Vạn Thắng. Công binh xưởng này đặt tại Chằm Bún xã Đồng Lương do ông Nguyễn Phiên phụ trách, nhân lực là một số công nhân kỹ thuật cơ khí của xưởng Cát-tút Phú Thọ và một số thợ sửa chữa từ Hà Nội lên làm việc và ở đây. Nhiệm vụ của xưởng quân khí Vạn Thắng là lắp ráp, sửa chữa các súng thu được của giặc sản xuất từ một số nước như Anh, Nga, Nhật, Pháp, Đức.
Cuối năm 1946, theo yêu cầu của Trung ương, công binh xưởng Vạn Thắng chuyển về Phú Thọ, sáp nhập với xưởng quân khí Phan Đình Phùng, thuộc Bộ Quốc phòng. Những cán bộ và công nhân cũ của công binh xưởng Vạn Thắng là người địa phương được ở lại, tiếp tục sản xuất kinh tế.
Ngày 15/12/1946, đồng chí Nguyễn Đức Thắng- Bí thư Tỉnh ủy Phú Thọ lên chiến khu Vạn Thắng huấn luyện chính trị, Điều lệ Đảng cho 4 chi bộ trên địa bàn Cẩm Khê là Cột Cờ, Đọi Đèn, Núi Thông và Hiệp Thành.
Sau đó, chi bộ Cột Cờ nhận được Tỉnh ủy và Trung ương Đảng giao nhiệm vụ bảo vệ khối tài sản quan trọng của Nhà nước trên đường sơ tán lên Việt Bắc gồm: đồ dùng riêng và vật kỷ niệm của Hồ Chủ tịch do đồng bào trong và ngoài nước tặng; 400kg vàng do nhân dân cả nước ủng hộ Chính phủ trong Tuần lễ vàng; 10 triệu đồng tiền và các loại thuốc men quý hiếm, vải vóc, xăng dầu. Số hàng hóa, tài sản này tạm gửi ở hai nơi thuộc xã Đồng Lương, trong đó 10 hòm gỗ đựng vàng, tiện, đồ dùng, thuốc men cất giữ tại nhà đồng chí Vi Văn Cung- Bí thư chi bộ Cột Cờ; 40 phi xăng dầu cất giữ tại nhà đồng chí Hoàng Đức Lung- đảng viên chi bộ Núi Thông. Như vậy, Đồng Lương không chỉ là căn cứ du kích Vạn Thắng trong thời kỳ tiền khởi nghĩa mà còn là một địa điểm bí mật để cất giấu, bảo vệ tài sản quan trọng của quốc gia khi toàn quốc kháng chiến bùng nổ.
Những địa danh lịch sử trọng yếu của chiến khu Vạn Thắng hiện vẫn còn được lưu giữ các di tích, chứng tích. Gò Nhà Dầm là đại bản doanh của chiến khu, hiện các dãy nhà ở đã hư hỏng, chỉ còn lại một bể đựng nước và các gốc cây cà phê. Gò Tròn là nơi chế tạo vũ khí, rèn giáo mác, chế tạo đạn dược trang bị cho lực lượng vũ trang, hiện còn tảng bê tông cốt sắt. Gò Đá Giải- nơi luyện quân và là địa điểm để kho thóc, hiện còn phần nền xi măng. Gốc Đa xóm Đồi là nơi lực lượng du kích Vạn Thắng tập kết, làm lễ tuyên thệ rồi chia làm 2 ngả tiến quân giành chính quyền trong khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám ở tỉnh Phú Thọ đã được dựng bia ghi dấu sự kiện lịch sử. Bến Cánh Tráng là địa điểm đoàn quân lên thuyền xuôi sông Hồng sang thị xã Phú Thọ để khởi nghĩa giành chính quyền đã được UBND xã Đồng Lương xây dựng đài kỷ niệm chiến khu Vạn Thắng. Tuy nhiên, do thời gian và những sự thay đổi của điều kiện tự nhiên, một số địa danh, di tích của Chiến khu Vạn Thắng đã bị mai một, xuống cấp, thậm chí mất hẳn dấu tích vật chất.
Ngày 02/07/1994, Chiến khu Vạn Thắng đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Với những giá trị to lớn của chiến khu Vạn Thắng, thực hiện chỉ thị của Trung ương, tỉnh Vĩnh Phú đã quyết định vào ngày kỷ niệm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh mồng 2 tháng 9, những năm chẵn, tỉnh và huyện sẽ tổ chức mít tinh trọng thể, gặp mặt các chiến sỹ du kích lão thành tại xã Đồng Lương để cán bộ, đảng viên và nhân dân toàn tỉnh ôn lại những chặng đường cách mạng vẻ vang và những chiến công trong lịch sử đấu tranh dựng nước và giữ nước của nhân dân ta. Cùng với các hoạt động mít tinh kỷ niệm, dâng hương tưởng niệm các anh hùng liệt sỹ đã hy sinh, là các hoạt động tình nghĩa, văn hóa, văn nghệ, thể thao sôi động như: vận động xây dựng nhà tình nghĩa cho các gia đình chính sách, giao lưu văn nghệ quần chúng, cắm trại thanh thiếu niên, thi đấu bóng chuyền, bóng đá…
Bia di tích Chiến khu Vạn Thắng.
Về Đồng Lương hôm nay, cuộc sống của người dân có nhiều khởi sắc, đổi thay, tạo nên diện mạo mới cho vùng đất chiến khu xưa. Năm 2020 xã Đồng Lương đã đạt chuẩn Nông thôn mới. Sản xuất nông lâm nghiệp, thủy sản, tiểu thủ công nghiệp, thương mại dịch vụ ngày càng phát triển. Thu nhập bình quân đạt trên 40 triệu đồng/người/năm; tỷ lệ hộ nghèo đa chiều giảm mạnh hàng năm. Việc đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng kinh tế, xã hội có bước chuyển biến mạnh mẽ; đường giao thông liên thôn, liên xã, các công trình điện, đường, trường, trạm, thủy lợi, nhà văn hóa khu dân cư được đầu tư xây dựng khang trang. Các lĩnh vực văn hóa, y tế, giáo dục cũng được quan tâm xây dựng đạt chuẩn quốc gia. An ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội được đảm bảo. Công tác xây dựng Đảng và hệ thống chính trị được coi trọng, tỷ lệ chi bộ Đảng hoàn thành tốt nhiệm vụ trở lên đạt 98,7%. Đảng bộ 3 năm liền được Ban Thường vụ Huyện ủy công nhận hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ; được Thủ tướng Chính phủ tặng Cờ thi đua.
Cổng chào của huyện Cẩm Khê trên địa bàn xã Đồng Lương-
cửa ngõ phía nam của huyện.
Diện mạo chiến khu Vạn Thắng ngày càng thay đổi, giàu đẹp.
Chiến khu Vạn Thắng là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, có ý nghĩa hết sức quan trọng, giúp lưu giữ những cứ liệu lịch sử; là một địa điểm tham quan du lịch có tác dụng giáo dục truyền thống lịch sử cho thế hệ trẻ về tinh thần đấu tranh bảo vệ độc lập, tự do của dân tộc ta, góp phần xây dựng quê hương đất nước ngày càng giàu đẹp.
Nguyễn Mạnh Thuần– Nguyễn Xuân Thư – Bùi Bá Đạt