Cổng lên đình Hạ Khê
Tượng Môn thần 2 bên Nghi môn của ngôi đình
Quang cảnh đình Hạ Khê
Quang cảnh đình Hạ Khê
Đình Hạ Khê thuộc thôn Liên Phương, xã Phương Xá cũ (nay là xã Minh Tân), huyện Cẩm Khê. Ngôi đình tọa lạc trên đỉnh một quả gò cao có tên là Gò Soi. Đình nằm trên thế đất rất đẹp, trước cửa đình là hệ thống đầm, hồ, ao và khu dân cư trù phú; đằng sau đình là một loạt các dãy núi, đồi gò xếp so le đều đặn. Dân gian truyền rằng, đây là địa thế “Gối sơn, đạp thủy”, rất thịnh và phát. Xung quanh đình được bao bọc bởi rừng cọ cổ in dấu thời gian, cây sữa hàng trăm năm tuổi, cây si với vóc dáng uy nghiêm gắn liền với các di tích tâm linh.
Gian chính giữa ngôi đình
Theo văn bia đang được dựng bằng Quốc ngữ trong khuôn viên Đình Hạ Khê hiện nay thì Đình Hạ Khê thờ hai nhân vật lịch sử thời Hùng Vương có công lớn phò giúp vua Hùng. Nhân thần thứ nhất (được dân gian gọi là Vua Ông), tên húy là Trương Bảo Công, người huyện Yên Sơn, phủ Quốc Oai, tỉnh Hà Tây (nay là thành phố Hà Nội). Ông đã cùng với Tản viên Sơn Thánh có công phò vua Hùng Vương thứ 18, được phong tước Khai Cơ đại vương. Nhân thần thứ hai (được dân gian phong là Vua Bà), tên húy là Đinh Quế Hoa, người Trang Hạ Khê (tức người sở tại, thuộc Cẩm Khê- Phú Thọ ngày nay). Bà cũng có công phò vua giúp nước, được phong là Quế Hoa Công chúa. Theo thần tích thì cả 2 nhân thần cùng hóa một ngày (ngày 10 tháng 12 âm lịch).
Đình Hạ Khê có kiến trúc hình chữ Đinh (chuôi vồ), theo kiểu tường hồi bít đốc, kết cấu theo kiểu bộ vì truyền thống, quay hướng Đông. Về cơ bản, quy mô ngôi đình gồm có tòa tiền tế và hậu cung; có kết cấu 5 gian, bộ vì hai hàng chân cột, liên kết với hệ thống tường bao quanh chịu lực, cột đình bằng gỗ, chân được đặt trên đá. Toàn bộ sân nền của đình Hạ Khê được lát bằng gạch vuông đỏ. Nghi môn làm dưới dạng trụ biểu gồm hai trụ cao tạo thành lối cửa trung tâm (cửa chính). Phần mái được lợp bằng ngói dân dụng, trên bờ nóc đắp hình lưỡng long chầu nhật, hai đầu kìm làm thành trụ đấu vuông thót đáy, phần bờ dải chạy thẳng xuống mái hiên, tạo thành trụ vuông cao, trên có đấu vuông thót đáy, mặt đấu đặt hình nghê có mặt hướng ra ngoài sân đình. Ngoài đơn nguyên kiến trúc đình chính, bên phải, lùi về phía sau song song với hậu cung của đình chính còn có gian miếu thờ Vua Bà và phía sau là gian nhà sinh hoạt dành cho ông từ và Ban quản lý di tích.
Miếu Vua Bà hiện nay được phục dựng một gian bằng vật liệu hiện đại, phía trước miếu là khoảng sân rộng, được lát gạch vuông đỏ. Cửa miếu được làm dưới dạng cuốn vòm, bên trên trán cửa có chạm nổi hình hổ phù ngậm chữ Thọ, hai bên là câu đối chữ Hán được chạm nổi. Bên trong miếu là hệ thống nhang án, ngai đặt bài vị và hệ thống đồ thờ khá đầy đủ và được sắp xếp bài bản.
Miếu thờ Vua Bà tại đình
Văn bia tại đình Hạ Khê
Theo mô tả trong lý lịch di tích đình Hạ Khê cũng như căn cứ trên kiểu dáng, kỹ thuật chạm khắc và màu sắc cho thấy ngôi đình được phỏng theo phong cách nghệ thuật thời Nguyễn (thế kỷ XIX).
Bên cạnh những dấu vết kiến trúc khá mới mẻ, đình Hạ Khê còn lưu giữ được một số tài liệu quan trọng, trong đó đặc biệt là cuốn thần tích có niên đại vào năm Hồng Phúc nguyên niên (năm 1572), do Hàn lâm viện, Đông các đại học sĩ Nguyễn Bính soạn, được Nguyễn Hiền sao lại thời Lê Vĩnh Hựu thứ 2 (1736). Do thời gian, văn bản đã xuống cấp khá nghiêm trọng nên chưa đủ điều kiện để tiến hành nghiên cứu nội dung và đánh giá lại những thông tin nguồn sử liệu này. Tuy nhiên, trước mắt đây là một trong những tài liệu quý báu, có thể ít nhiều minh chứng cho niên đại của đình Hạ Khê vào khoảng thế kỷ XVII - XVIII. Năm 1998, đình Hạ Khê được UBND tỉnh Phú Thọ xếp hạng di tích lịch sử văn hóa, nghệ thuật cấp Tỉnh.
Theo các cụ cao niên trong làng kể lại, ngôi đình rất linh thiêng, luôn che chở, ban phúc cho dân làng hưng thịnh, người người khi đi xa về đều lên đình thắp hương cầu bình an cho gia đình và quê hương, đất nước. Đối với người dân nơi đây, hội đình là dịp để mọi người tụ họp đông đủ thể hiện sự đoàn kết gắn bó, cũng là dịp để mỗi người tưởng nhớ tới công lao các vị danh tướng thời xưa đã có công dựng nước. Đình Hạ Khê hàng năm tổ chức lễ hội vào các ngày 6, 7,8 tháng giêng. Bên cạnh phần lễ được tổ chức trang nghiêm thì phần hội với nhiều hoạt động cũng tạo không khí vui tươi phấn khởi đầu năm. Những ngày này, con cháu dù ở đâu xa cũng cố gắng trở về tham gia vào lễ hội truyền thống của làng.
Đình Hạ Khê là di tích lịch sử văn hóa nghệ thuật của tỉnh Phú Thọ, mang trong mình những giá trị lịch sử văn hóa quý báu từ thời kỳ Hùng Vương dựng nước. Người dân Phương Xá (nay là xã Minh Tân) nói riêng, quê hương Cẩm Khê nói chung với tấm lòng thành kính tri ân tổ tiên vẫn đời đời hương khói phụng thờ, khắc ghi công lao to lớn của các bậc tiền nhân có công dựng nước.
Phùng Hạnh - Nguyễn Xuân Thư - Bùi Bá Đạt