Những ai có dịp về Sai Nga những ngày cuối năm, chuẩn bị bước sang năm mới Tân Sửu sẽ thấy được không khí hồ hởi, phấn khởi của bà con nơi đây khi biết thông tin nghề nón làng mình được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Chia sẻ về gốc tích của nghề làm nón, các bậc cao niên ở địa phương cho biết,  nghề nón nơi đây xuất hiện chính thức và phát triển mạnh mẽ từ khoảng những năm 1950. Đầu tiên là một số người dân ở làng Chuông (nay thuộc Thanh Oai, Hà Nội) khi tản cư về đất Sai Nga đã mang theo nghề làm nón. Trải qua thời gian, nghề làm nón lá Sai Nga được người dân bảo tồn, phát triển. Dù vất vả nhưng dân làng ai cũng muốn bám lấy nghề làm nón lá. Họ vẫn hàng ngày truyền kinh nghiệm cho các thế hệ con cháu. Những cô gái người Sai Nga, khi lấy chồng về các xã lân cận đều đem theo nghề. Vì vậy cùng với Sai Nga, các làng Sơn Nga, Thanh Nga, Tùng Khê của huyện Cẩm Khê….đều có các hộ gia đình làm nón.  

Theo thống kê của xã Sai Nga (cũ), trước kia có hơn 90% số hộ dân trong xã làm nghề làm nón truyền thống. Nay có khu Công nghiệp Cẩm Khê, số hộ làm  nón có giảm đi đôi chút. Ở Sai Nga, từ người già đến trẻ nhỏ đều biết làm nón. Hiện xã Sai Nga có một Hợp tác xã nón lá với 26 hộ gia đình thành viên. Các gia đình trong Hợp tác xã liên kết, hỗ trợ nhau về kỹ thuật, về nguyên liệu đầu vào và bao tiêu sản phẩm đầu ra. Hàng năm Hợp tác xã nón tổ chức được các lớp tập huấn về kỹ thuật làm nón. Chị Nguyễn Thị Thanh Tuyền, Giám đốc Hợp tác xã nón lá Sai Nga phấn khởi cho biết “ Năm nay, rất vinh dự cho làng nghề chúng tôi được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, đây là niềm tự hào của người dân trong làng nghề; từ đây mở ra hướng đi phát triển mới cho làng nghề. Các thành viên trong Hợp tác xã đã cùng giúp đỡ lẫn nhau, truyền dạy nghề cho nhau, đặc biệt chú ý truyền dạy nghề cho thế hệ trẻ nhằm bảo tồn, phát triển nghề nón lá truyền thống ở địa phương”. Bà Nguyễn Thị Thảo, 68 tuổi ở khu Văn Phú 3 cho biết:  “Lúc tôi còn rất bé đã học ông bà, bố mẹ làm nón, đến nay đã có hơn 50 năm trong nghề. Tôi đã truyền dạy nghề cho các em, các cháu tôi từ lúc còn rất nhỏ giờ đã may nón thành thạo. Tận dụng thời gian rảnh rỗi lúc nông nhàn làm thêm. Thu nhập mỗi tháng cũng được 4 đến 5 triệu đồng, đủ tiền chi tiêu sinh hoạt hàng ngày”.

Để làm ra một chiếc nón phải trải qua rất nhiều công đoạn. Nguyên liệu làm nón gồm: lá, khuôn, vành, mo tre, hoặc mo vầu,  sợi cước, sợi len làm nhôi và một lưỡi cày để là phẳng lá. Khi có đủ nguyên liệu thì bắt tay vào làm từng công đoạn. Lá làm nón được tiểu thương bà con mang từ Hà Tây, Thanh Hóa về bán theo chợ phiên của làng. Một chiếc nón được hoàn thành phải mất khoảng 3 giờ, muốn nón được trắng hơn khi làm xong hơ qua diêm sinh. Giữa hai lớp lá mỏng, những hình hoa lá được cài vào nón lá. Một chiếc nón đẹp  đảm bảo chọn lá phải trắng, đường khâu mượt mà, những vết khâu trải trên mỗi vành theo những khoảng cách đều tăm tắp. Về sản phẩm, hiện nay người dân trong xã chủ yếu làm 2 loại: nón kỹ và nón thưa. Nón kỹ là loại nón tuyển chọn các nguyên liệu kỹ càng, lá làm nón phải trắng, phẳng, vanh nón phải tròn, bên trong được lót ni lông và cài hoa hoặc hình ảnh các cảnh đẹp quê hương đất nước; khi may phải tỷ mỷ; sau khi làm xong, nón được quang dầu bóng,  cài quai, chóp nón được khâu kỹ lưỡng. Loại nón này bán với giá từ 55.000 đến 80.000 đồng/chiếc.  Nón thưa là loại nón ít kỳ công hơn; lá và các nguyên liệu tuyển chọn ít công phu và may mũi dài hơn. Loại nón này được bán cho tiểu thương từ 20.000 đến 40.000 đồng/chiếc để xuất sang Trung Quốc. Bình quân mỗi năm cả làng Sai Nga sản xuất ước đạt hơn 600.000 chiếc nón, doanh thu hàng chục tỷ đồng. Sản phẩm làm ra đều được thương lái thu mua tận nơi hoặc bán tại chợ phiên, nhưng đa phần người làm nón ở Sai Nga vẫn thích đem nón đến chợ phiên và coi đó như một nét văn hóa truyền thống của làng mình. Chợ Sai Nga họp 5 ngày 2 phiên vào các ngày 2, 4, 7, 9 chủ yếu mua bán nón và các vật liệu làm nón như  lá, cước, len, vành, hoa nón...

Nón lá  Sai Nga, ngoài số lượng khá lớn xuất khẩu sang Trung Quốc thì được đưa đi bán rộng rãi ở các tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Thái Nguyên, đặc biệt bán nhiều ở các Hội chợ thương mại, dịp Giỗ Tổ Hùng Vương - Lễ hội Đền Hùng;…. Sản phẩm Nón Sai Nga thanh thoát, đẹp, nhẹ, bền, chắc, có thể sử dụng để che mưa che nắng; cũng có thể để  cho các cô gái tạo dáng, làm duyên; làm quà tặng cho những người thân làm kỷ niệm gợi nhớ về hồn quê đất Việt. Vừa làm nón các thành viên vừa cùng nhau trò chuyện trao đổi phát triển kinh tế, kinh nghiệm giữ lửa ấm gia đình, gắn kết tình làng nghĩa xóm và đặc biệt giữ gìn văn hóa của làng quê. Năm 2004, nghề làm nón Sai Nga đã chính thức được công nhận làng nghề cấp tỉnh. Từ nghề làm nón, đời sống của người dân được cải thiện, nâng lên rõ rệt, nhiều hộ gia đình có sắm sửa tiện nghi, vật dụng có giá trị, xây dựng nhà cửa khang trang.

Việc nghề làm nón Sai Nga được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể là niềm tự hào và cũng mở ra một hướng đi mới, để từ chỗ là nghề phụ phát triển mạnh mẽ thành một nghề chính cho thu nhập cao. Bà Trần Thị Thu Hưởng, Trưởng Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện Cẩm Khê cho biết “Rất tự hào ở Cẩm Khê, làng nghề nón lá Sai Nga được công nhận di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Trong thời gian tới, Phòng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn huyện sẽ phối hợp với các ngành chức năng triển khai việc đưa máy móc hiện đại để giảm công lao động cho người dân làm nghề. Ngoài ra, huyện cũng sẽ tổ chức cho đại diện làng nghề là thợ sản xuất lâu năm có tay nghề giỏi, uy tín trong làng, lãnh đạo làng nghề đi tham quan, học tập. Đồng thời tập trung phát triển và đưa thương hiệu nón lá Sai Nga tới không chỉ ở trong tỉnh, các tỉnh lân cận mà ra toàn quốc. Hiện các cấp, các ngành từ tỉnh đến huyện, xã đang quan tâm tiến tới đầu tư xây dựng nhà trưng bày và giới thiệu, quảng bá sản phẩm gắn với du lịch làng nghề, hành trình di sản Hát Xoan và tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương”.

Việc nghề nón lá xã Sai Nga được công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm tự hào, mở ra hướng đi mới cho người dân dân đây, song cũng đặt ra nhiều thử thách về bảo tồn và phát triển. Trong đó cần tập trung quan tâm phát triển cơ sở hạ tầng của làng nghề, phục vụ tốt hơn cho nhu cầu du lịch làng nghề với lợi thế đường cao tốc Nội Bài – Lào Cai, xây dựng trung tâm trưng bày, giới thiệu sản phẩm, khu sản xuất tập trung, có đủ điều kiện để làm điểm du lịch cho khách tham quan đến làng nghề. Tăng cường hơn nữa công tác đào tạo nghề theo hình thức truyền nghề; xây dựng cơ chế, chính sách khuyến khích các nghệ nhân, thợ giỏi tham gia đào tạo nghề, tổ chức các cuộc thi tay nghề, phong tặng danh hiệu nghệ nhân, thợ giỏi; đầu tư xây dựng phát triển thị trường và thương hiệu cho sản phẩm làng nghề để nâng cao thu nhập cho người làm nghề.

Thực hiện: Mạnh Thuần