Đồng Lương- quê hương nhà thơ Bút Tre là xã miền núi nằm ở địa đầu phía nam huyện Cẩm Khê. Là nơi có căn cứ chiến khu Vạn Thắng- lực lượng vũ trang quan trọng trong khởi nghĩa lật đổ chế độ thực dân, phong kiến, thành lập chính quyền dân chủ nhân dân trên quê hương Cẩm Khê và tỉnh Phú Thọ tháng 8/1945. Đồng Lương cũng là nơi phát hiện ra chiếc thạp đồng cổ- được các nhà khảo cổ học đặt tên là thạp đồng Vạn Thắng- có niên đại từ thời kỳ Hùng Vương, hiện trưng bầy ở Bảo tàng lịch sử Việt Nam.
Sinh ra và lớn lên trên quê hương Đồng Lương vừa giầu truyền thống cách mạng, vừa có nền văn hóa mang bản sắc riêng từ ngàn đời nên đã góp phần hình thành ở nhà thơ Bút Tre một tâm hồn nghệ sỹ khác biệt, từ những vần thơ gốc của ông đã khai mở, tạo cảm hứng để hình thành một trường phái thơ rất độc đáo: trường phái thơ Bút Tre. Đây là trường phái thơ dân gian hiện đại, rút lấy cái cốt lõi của văn chương bác học để hòa với hơi thở dân gian tự nhiên, mộc mạc, giản dị, sảng khoái, như suối nguồn ào ạt, trong mát lan tỏa trong đời sống nhân dân cả nước từ nửa sau thế kỷ XX đến ngày nay.
Để ghi nhận những đóng góp to lớn của nhà thơ Bút Tre trong trong quá trình công tác cũng như công lao khai mở một dòng thơ độc đáo, từ đó bảo tồn và phát huy giá trị của thơ Bút Tre trong đời sống đương đại, năm 2017, bằng ngân sách địa phương và nguồn kinh phí xã hội hoá, Ủy ban nhân dân huyện Cẩm Khê đã khởi công xây dựng khu lưu niệm nhà thơ Bút Tre ngay tại trung tâm quê hương ông, khánh thành ngày 18/11/2018.
Cổng vào khu lưu niệm.
Khu lưu niệm nhà thơ Bút Tre nằm trong khuôn viên rộng 3400m2 , bao quanh là tường rào trang trí hoa văn cách điệu. Công trình được xây dựng theo phong cách kiến trúc truyền thống, tạo ra một không gian cổ, dung dị và đậm đà mầu sắc làng quê kết hợp kiến trúc hiện đại. Trong sân, vườn nhà lưu niệm có nhiều tiểu cảnh hài hoà. Sau cổng vào là đường đi lát gạch gốm nâu sẫm, qua hai chiếc ao sen, đến khuôn viên bên trong là hàng cây xanh toả bóng. Xung quanh và phía sau là những bồn hoa với nhiều sắc mầu, tạo những đường cong mềm mại mang đặc trưng làng Việt. Khu chính là hai nhà chòi mái cong, ghế đá, có bao lơn bốn phía để khách thơ tham quan ngâm vịnh. Phía trong có hai nhà khách, trang bị đủ điều kiện để tổ chức các hội nghị, hội thảo nhỏ. Trung tâm khu lưu niệm là Nhà lưu niệm Bút Tre rộng hơn 100 m2 với 8 mái cong (2 lớp) dán ngói mũi nằm chính giữa sân gạch lát gốm cổ rộng hơn 600 m2, hai bên có đường hiên rộng nối liền với hai nhà khách. Trong ngôi nhà lưu niệm này, chính giữa là kệ thờ, tượng, ảnh chân dung nhà thơ Bút Tre, khơi gợi tưởng nhớ đến cuộc đời dung dị của một con người đầy tài hoa.
Tượng nhà thơ Bút Tre tại khu lưu niệm.
Từ trái qua phải nhà lưu niệm có trưng bầy những hiện vật, tranh ảnh, đồ dùng, phần thưởng, các tác phẩm thơ và tác phẩm tiểu luận phê bình phản ánh những nét chính giúp quý khách hình dung về cuộc đời và sự nghiệp của nhà thơ Bút Tre. Dưới đây là những điểm nhấn:
1. Phần ảnh treo tường
Phần ảnh trưng bày giới thiệu hình ảnh của nhà thơ Bút Tre qua một số giai đoạn công tác. Nổi bật là bức ảnh “chàng thanh niên Bút Tre” tại tuyến lửa Quảng Bình năm 1966, bức ảnh này gắn liền với giai thoại về chiếc xe đạp mà ông gắn bó cả cuộc đời với nó. Theo các giai thoại về Bút Tre, hàng tháng ông thường dành
2/3 thời gian đi cơ sở bằng phương tiện này. Khi chiến tranh leo thang ra miền Bắc, ông dẫn đầu một đoàn cán bộ hăng hái, kiến nhẫn đạp xe hơn 10 ngày đêm vào tận Quảng Bình để công tác, thâm nhập thực tế. Nói về chuyến đi này, ông bảo “Đi xe đạp, cần nghiên cứu đâu thì tản vào dân, quân thuận lợi hơn. Ô tô dễ tắc đường, cồng kềnh, dễ làm mục tiêu cho máy bay. Vả lại lấy đâu ra xăng mà đi mấy ngàn cây số?”
Từ 1962, lần lượt là Trưởng ty Văn hóa rồi Phó ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Phú Thọ, đến lúc nghỉ hưu, ông Đăng vẫn chỉ có chiếc xe đạp cọc cạch đã gắn bó lâu năm, đã có lần ông bị tai nạn vì gục xe giữa dốc. Vậy mà ông vẫn lạc quan: “Đi xe cố vấn (lốp quấn)/ Mặc áo chuyên da/ Văn hóa chúng ta/ Mặt tươi như hoa”
Chiếc xe đạp của Bút Tre được trưng bày tại Khu lưu niệm.
2. Giấy khen; huân, huy chương; tủ tặng thưởng:
Đây là khu vực trưng bày những danh hiệu, phần thưởng mà Bút Tre- Đặng Văn Đăng đã được trao tặng.
Trước Cách mạng tháng Tám, Bút Tre dạy học ở Tuyên Quang, tham gia viết báo và viết truyện dài nhiều kì rồi tham gia hoạt động cách mạng bí mật. Cách mạng tháng 8/1945, ông về quê, tham gia chính quyền nhân dân, được kết nạp vào Đảng Cộng sản Việt Nam giữa năm 1946. Những năm giặc Mỹ leo thang bắn phá miền Bắc, ông dẫn đầu đoàn cán bộ văn hóa tỉnh Phú Thọ đi xe đạp vào tuyến lửa nghiên cứu hoạt động văn hóa thời chiến, chứng kiến cảnh quân dân Quảng Bình khí thế bừng bừng, vừa sản xuất vừa chiến đấu chống trả máy bay Mỹ đánh phá ác liệt, ông phát hiện văn hóa thời chiến là phải tiếng hát át tiếng bom, và khi trở về ông đã đề xuất phong trào “Tiếng hát át tiếng bom”, rồi cho phát động thành lập đội văn nghệ ở tất cả các xã, rồi xé lẻ đoàn văn công tỉnh ra thành nhiều tốp ca khúc chính trị đi phục vụ ở cơ sở…. Do có nhiều thành tích, ông được tặng thưởng Huân chương kháng chiến chống Pháp hạng Ba; Huy chương kháng chiến chống Mỹ hạng Nhất; Huy hiệu 40 năm tuổi Đảng; nhiều bằng khen, giấy khen các cấp.
Nói về những đóng góp lớn lao của nhà thơ Bút Tre, nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn đã tóm lược lại là:
- Bút Tre đã tạo ra dòng thơ dân gian Bút Tre.
- Góp phần phát hiện ra nền văn hóa Hùng Vương ở Phú Thọ và cả nước. Từ việc bảo vệ tôn vinh Đền Hùng ngay từ thời Pháp thuộc, ông còn chuyên sâu trong việc nghiên cứu sưu tầm phát hiện nhiều di chỉ, hiện vật mới, đặc biệt là thời kỳ Hùng Vương và kiến nghị xây dựng đền Hùng thành một nơi khang trang, to lớn để tập hợp lòng yêu nước của toàn dân.
- Xây dựng phong trào văn hóa văn nghệ ở địa phương mà thời ông đã lập ra hàng trăm đội văn nghệ xã. Chính ông đã xây dựng một phong trào “Tiếng hát át tiếng bom” khi giặc Mỹ mở cuộc chiến tranh bằng không quân ra miền Bắc.
3. Tủ trưng bày bản thảo viết tay và các bài viết, báo, công trình nghiên cứu của các nhà nghiên cứu.
Sinh thời, Bút Tre từng bị chê trách là thơ non nớt, tùy tiện về nghệ thuật; phải hàng thập kỷ sau này, người ta mới thấy được cái hay, cái đẹp của thơ Bút Tre. Các tập thơ Rừng cọ đồi chè; Phú Thọ lớn lên; Sông Lô, sông Chảy; Đồng Tâm thắm thịt thay da; Một ngày của Phú Thọ; Quê hương Phú Thọ được xuất bản từ cuối năm 1962 đầu năm 1963 cùng với các giai thoại về ông đã được nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn, các nhà nghiên cứu Ngô Quang Nam, Vũ Kim Biên, Lê Tượng, Nguyễn Đình Vỵ... sưu tầm và giới thiệu với một ý chung là “Hoàn cảnh lúc bấy giờ, cái dòng văn học bác học thiếu tiếng cười nhưng cái nhu cầu về tiếng cười với dân chúng thì lúc nào cũng cần. Thơ Bút Tre đã đóng góp cho xã hội tiếng cười đang thiếu….”.
Qua các bản thảo viết tay, các bài nghiên cứu, khẳng định rằng Bút Tre chính là người đi tiên phong, khởi xướng cho một trường phái thơ dân gian có vần điệu, như những câu hát đối, khoáng đạt, bình dị và gần gũi như lời ăn tiếng nói hàng ngày. Ông chủ trương dân gian hóa, dũng cảm mở đường đi vào khám phá vè, ca dao dân gian, tạo lập riêng cho mình một tư duy dân gian thực tế, đơn giản nhưng cũng rất tinh tế. Mục đích chính theo ông nghĩ: đó là con đường, là hơi thở chung của dân, nghe dân hát, hòa cùng dân và chỉ bằng lối thơ đó mới truyền tải được những nội dung tuyên truyền chính trị đến dân. Người đọc phải bật cười bởi nhiều lối thơ độc đáo; cũng chính vì vậy mà phong trào sáng tác theo phong cách thơ ông càng nhiều, một Bút Tre Đồng Lương đã thành “vạn Bút Tre các làng”.
4. Bộ bàn ghế làm việc của Bút Tre.
Bộ bàn ghế làm việc của Bút Tre được trưng bày tại Khu lưu niệm
Bút Tre là người cương trực, tính tình cởi mở, lối sống rất giản dị, đồ đạc có sao dùng vậy. Khi ông nghỉ hưu, về sống tại căn nhà nhỏ ở quê, giường ngủ chỉ là chiếc chõng tre, nhà không cánh cửa, chỉ che bằng phên liếp lá cọ nhưng ông vẫn thể hiện nhân cách trong sáng, phong thái ung dung, một lối sống phóng khoáng, cao thượng:
“Cứ như tớ lại hóa hay
Chẳng lo giữ của cả ngày lẫn đêm
Cửa ngõ không phải cài then
Ai thăm cứ việc đẩy phên mà vào”
Ông sống thoải mái và vô tư, từ ăn mặc đến cách sống, thói quen, cái gì cũng bình dị như những người dân bình thường khác. Mặc dù là Trưởng ty về hưu nhưng gia đình chẳng có của nả gì, tài sản lớn nhất trong nhà và ông trân trọng nhất có lẽ là cái đài cassette - cái mà ông đã phải bán đi, rồi lấy tiền góp vào làm được cái nhà ngói ba gian...
Trước lúc ra đi, ông thanh thản và luôn nói với con cháu rằng, ông sống không để lại được gì cho con cháu ngoài cái tiếng của một nhà thơ. Ông luôn dặn con cháu phải biết sống trung thực, thẳng thắn, không được ki bo nhưng nhất định phải cần kiệm, đói cho sạch, rách cho thơm.
Tôi dặn, tiễn tôi tới suối vàng
Thưa kèn, giảm trống, chẳng đò ngang
Dứt đường Tây Trúc kinh thôi tụng
Buông sách Thọ Mai, lễ chẳng màng
Xã hội, cơ quan ngừng phúng viếng
Họ hàng thân thuộc chút khăn tang
Hương thơm, đèn sáng, vòng hoa trắng
Trầm mặc cử hành đám lễ tang.
Khu lưu niệm Nhà thơ Bút Tre đã và đang là địa danh du lịch văn hoá cộng đồng của văn nghệ sĩ, du khách, nhân dân yêu thích thơ Bút Tre. Thường ngày, nhất là chiều muộn và đêm về, trên sân nhà lưu niệm Bút Tre rực rỡ ánh điện, rộn rã nhiều hoạt động văn hoá làng xã như sinh hoạt câu lạc bộ thơ, dân vũ thể thao, câu lạc bộ võ Bình Định… Đến đây du khách càng hiểu thêm về cuộc đời, sự nghiệp của ông, càng thấm thía hơn ý nghĩa của câu ca, điệu vè trong đời sống tinh thần người Việt, như Bút Tre đã tự bộc bạch lúc sinh thời: “Tôi làm thơ tặng cho Đảng và tặng cho nhân dân Phú Thọ, vì tôi yêu quê hương rừng cọ đồi chè”… “Tôi làm vè tuyên truyền, ai cần thì dùng, cần thì đọc, còn không thì tôi sáng tác cho tôi”:
Bút Tre nối bước những ai
Một dòng thơ mở đường quai kể vè
Trăm năm dân dã lắng nghe
Một Bút Tre thành vạn Bút Tre các làng”.
Đồng chí Phùng Khánh Tài- Phó Bí thư thường trực Tỉnh ủy Phú Thọ cùng các đại biểu lãnh đạo tỉnh, huyện Cẩm Khê về thắp hương tri ân, nghe giới thiệu về cuộc đời, sự nghiệp của nhà thơ bút Tre.
Đồng chí Phùng Khánh Tài- Phó Bí thư thường trực Tỉnh ủy Phú Thọ cùng các đại biểu lãnh đạo tỉnh Phú Thọ, huyện Cẩm Khê chụp ảnh lưu niệm với ban quản lý Khu lưu niệm.
Các nhà nghiên cứu, người hâm mộ đến thắp hương tri ân, hội thảo về thơ Bút Tre
Đông đảo du khách đến thắp hương tri ân nhà thơ Bút Tre
Các hoạt động văn hoá, thể thao của nhân dân địa phương tại khu lưu niệm nhà thơ Bút Tre
Các hoạt động văn hoá, thể thao của nhân dân địa phương tại khu lưu niệm nhà thơ Bút Tre
Bài và ảnh: Điêu Tiến Độ- Chủ tịch Hội Cựu Giáo chức huyện Cẩm Khê