Cổng Đình Cả Phương Xá
Quang cảnh Đình Cả Phương Xá
Theo các cụ cao niên trong làng kể lại thì trước đây nơi này là vùng bãi bồi do sông Hồng bồi đắp nên. Cách đây khoảng ba bốn trăm năm, cư dân ở các nơi tụ hội về đây rồi dần dần thành lập một làng, gọi là làng Nguyễn Xá. Thời kỳ ấy, làng nào thành lập thì các cụ đều phải xây dựng Đình để thờ thần hoàng của làng cũng như để lấy nơi hội họp của làng.
Đình Cả Phương Xá thờ thành hoàng là Cao Sơn Đại vương, một tướng lĩnh thời Hùng Vương dựng nước. Đình được xây trong khuôn viên rộng rãi, nằm sát với trục đường chính của làng nên khá thuận tiện cho các hoạt động chung của cộng đồng. Khuôn viên của đình gồm có các công trình kiến trúc gồm: tòa đại đình (kiến trúc chính); nghi môn (xây theo kiểu trụ biểu kết hợp với cửa cuốn vòm có mái che); hai nhà rạp/giải vũ phía trước đình; một nhà thiêu hương nằm phía bên phải đình (cạnh nhà giải vũ); công trình phụ nằm ở phía sau bên phải. Toàn bộ khuôn viên đình được bao quanh bởi hệ thống tường gạch xây, sân trước đình lát gạch vuông đỏ, trồng nhiều cây xanh như đa, tùng...
Phần mái của ngôi đình hiện nay
Đình Cả Phương Xá hiện còn lưu giữ được 02 tấm văn bia tại tòa đại bái. Nội dung văn bia ghi rõ lịch sử vị thần được thờ tại đình Cả Phương Xá “Hồng Thuận Lê triều binh nạn ở Tây Đô, hưng nghĩa để khôi phục cơ nghiệp của Cao tổ, cử các tướng đi dẹp giặc, trong đó tướng Nguyễn Văn Lữ dẫn quân đến Phụng Hoá, thấy một miếu nhỏ lợp cỏ tranh, trong miếu là 1 tảng đá dựng đứng ghi: Cao Sơn Đại Vương. Văn Lữ khấn bái cầu xin thần hiển linh phù trợ giúp đại nghiệp thành công sẽ xin tâu vua cho sửa miếu. Sau đó Nguyễn Văn Lữ đánh tan giặc, về kinh đô tâu rõ sự tình; vua cho tu sửa miếu mạo và cho các nơi làm đình miếu thờ Cao Sơn đại Vương", trong đó có Đình Cả Phương Xá.
Tấm văn bia được lưu tại ngôi đình
Kiến trúc bên trong của ngôi đình
Trải qua thời gian, Đình Cả đã nhiều lần trùng tu, sửa chữa, nên những dấu vết kết cấu kiến trúc và các mảng chạm điêu khắc nghệ thuật xuất hiện ở nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau, từ thế kỷ XVII, XVIII, XIX đến XX. Đình Phương Xá được xếp hạng di tích cấp Quốc gia vào năm 2001.
Đình Cả Phương Xá mang dáng dấp đặc trưng của một ngôi đình làng vùng thượng nguồn Trung du Bắc bộ, có quy mô kiến trúc bề thế, khang trang. Đình Cả Phương Xá được xây dựng theo lối chữ Đinh (chuôi vồ), xà thấp, nền đình cao để tránh mưa, nắng, lũ lụt. Qua một số lần trùng tu, tôn tạo đình mang dáng dấp như hiện nay.
Gian chính bên trong ngôi đình
Phần kiến trúc gỗ của đình được chạm trổ trang trí công phu tỉ mỉ với kỹ thuật chạm lộng, chạm nổi, tinh xảo, chau chuốt với các họa tiết rồng là chủ đạo. Bên cạnh đó còn có họa tiết người cưỡi voi, cưỡi ngựa, động vật, hoa lá… thể hiện ước muốn ngàn đời của cư dân nông nghiệp về một cuộc sống tốt đẹp.
Cỗ ngai thờ, bài vị được chạm trổ sơn thiếp rực rỡ với họa tiết trang trí công phu
Trải qua những thăng trầm biến thiên của thời gian, Đình cả Phương Xá còn lưu giữ được một số di vật cổ như: sắc phong, hai bức đại tự, một cỗ ngai thờ, hoành phi, câu đối, hệ thống đồ thờ (nhang án, bát hương,…), kiệu bát cống, đồ nghi trượng như bát bửu… được chạm trổ sơn thiếp rực rỡ.
Lễ hội Đình Cả Phương Xá được tổ chức hàng năm
Thời gian trôi qua, xã hội đã có nhiều đổi thay, nhưng lễ hội làng dưới mái đình cổ vẫn còn giữ được những nghi thức truyền thống từ xa xưa có ý nghĩa linh thiêng, lưu giữ truyền thống sinh hoạt cộng đồng gắn bó, đoàn kết. Theo phong tục truyền thống, hàng năm, lễ hội và ngày cầu chính tiệc được tổ chức vào các ngày 10-11-12 tháng 11 (âm lịch). Trong đó ngày 11 là chính hội với những nghi lễ cổ truyền: cúng xôi gà, hoa quả, làm lễ rước nước, tế vào tiệc, mở tiệc, mở hội cùng với các trò chơi dân gian, thi đánh cờ, đánh vật.
Đình cả Phương Xá là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia. Những giá trị lịch sử, văn hóa mà ngôi đình để lại có ý nghĩa to lớn nhằm giáo dục truyền thống và củng cố khối đại đoàn kết ở quê hương Cẩm Khê nói chung và người dân Phương Xá (nay là xã Minh Tân) nói riêng.
Phùng Hạnh - Nguyễn Xuân Thư - Bùi Bá Đạt