Hàng năm, cứ đến ngày mồng 7 tháng giêng là Nhân dân làng Vân cùng quý khách thập phương lại tổ chức lễ hội Đền Mẫu. Trong lễ hội Đền, có Lễ rước cỗ chay độc đáo.
Đông đảo người dân trong làng và du khách thập phương tham gia lễ hội Đền Mẫu Văn Bán với nghi thức rước cỗ chay độc đáo.
Lễ rước cỗ chay đền Mẫu Văn Bán được tổ chức vào ngày 7 tháng Giêng- những ngày đầu tiên của mùa xuân, khi đất trời và con người hòa quyện trong không khí thanh bình, tươi mới. Đây là dịp để người dân làng Vân dâng lên các bậc thánh Mẫu những mâm cỗ chay tinh khiết, cầu mong một năm mới an lành, mùa màng bội thu, gia đình hòa thuận. Tục lệ này không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn là dịp để người dân cùng nhau ôn lại những giá trị truyền thống, giáo dục thế hệ trẻ về lòng kính trọng tổ tiên, sự cần cù, trách nhiệm và tinh thần cộng đồng.
Để chuẩn bị cho lễ rước cỗ chay, mỗi nhóm gồm năm gia đình trong làng sẽ cùng nhau góp sức làm thành một mâm cỗ. Điều đặc biệt là tất cả thành viên tham gia phải là con gái độ tuổi từ 15 trở lên, chưa lập gia đình. Các cô gái trẻ chưa lập gia đình được xem là biểu tượng của sự trong trắng và thuần khiết. Đồng thời tuổi trẻ mang theo năng lượng dồi dào và sức sống mãnh liệt. Kiệu rước cỗ chay phải 8 người khênh vì trong văn hóa phương Đông, số 8 (phát) mang ý nghĩa may mắn, thịnh vượng và phát đạt.
Người rước cỗ phải là các cô gái trẻ chưa chồng, được tuyển chọn cẩn thận.
Mâm cỗ chay bao gồm nhiều món ăn đặc sắc, được chế biến tỉ mỉ và bài trí đẹp mắt:
Bánh mật: Món bánh truyền thống ngọt ngào, mềm dẻo.
Bánh rán: Những chiếc bánh thơm ngon, vàng ươm, gợi cảm giác ấm áp.
Chè kho: Món chè làm từ đậu xanh, được đun kỹ, dẻo quánh, mang ý nghĩa bền vững.
Chè lam: Loại bánh truyền thống, gắn bó với đời sống nông thôn Việt Nam.
Bánh gai: Món bánh biểu trưng cho sự cần cù, khéo léo.
Hoa quả: Các loại trái cây quý, mang đến hương vị thanh khiết.
Đặc biệt, trên mỗi mâm cỗ chay đều có hình tượng con nghê và con hạc được làm từ chè kho hoặc bánh mật, đúc theo khuôn. Đây là những biểu tượng mang tính nghệ thuật cao, thể hiện sự sáng tạo của người dân
Sau khi các mâm cỗ được hoàn thiện, các cỗ sẽ được rước từ nhà được chọn làm cỗ ở mỗi khu. Đoàn rước có cờ quạt, phường bát âm đánh nhạc. Đi sau kiệu cỗ là bà con nhân dân trong mỗi khu xếp thành 2 hàng. Khi đến một địa điểm cách đền Mẫu khoảng 200–300m, các cỗ được tập trung lại và di chuyền vào sân đền để tập trung xếp thành 1 hàng ngang. Tại đây lần lượt các cỗ đã được chấm điểm xếp hạng từ chiều hôm trước sẽ được rước lên thượng cung để dâng lên Mẫu.
Nghi thức rước cỗ
Đoàn rước cỗ đến từ các xóm
Đoàn rước cỗ có cờ phướn, nhạc bát âm
Đoàn rước cỗ chay thành kính, trang nghiêm
Các mâm cỗ được rước vào đền theo đội hình hàng một, do những cô gái tuổi từ 15 chưa xây dụng gia đình trong xóm khiêng. Lễ rước diễn ra trong không khí trang nghiêm với sự tham gia của dàn nhạc bát âm, cờ, lọng và đội kèn. Âm thanh réo rắt của sáo, nhị hòa cùng tiếng kèn rước tạo nên một không gian linh thiêng, cổ kính. Hai bên đường, dân làng nô nức đứng xem, cổ vũ, tạo nên một bầu không khí vui tươi, đầm ấm.
Nghi thức cúng tế
Các cỗ chay được đặt ngay ngắn trước Đền
Nghi thức cúng tế
Khi các mâm cỗ được rước vào đền, nghi thức cúng tế sẽ bắt đầu. Ông Từ – người được làng tín nhiệm giao trọng trách này – sẽ đại diện dâng cúng các mâm cỗ lên thánh Mẫu. Ông Từ phải thể hiện thái độ nghiêm trang, thành kính, đọc bài cúng bằng chữ Hán theo đúng truyền thống.
Sau phần cúng tế của ông Từ, các bô lão trong làng sẽ vào lễ bái, thứ tự từ người cao tuổi nhất đến người ít tuổi nhất. Đây là dịp để con cháu thể hiện lòng kính trọng đối với những người đi trước.
Phân chia và thưởng cỗ
Sau khi cúng tế, các mâm cỗ sẽ được hạ xuống và chia phần theo lứa tuổi.
Các cụ từ 80 tuổi trở lên được chia phần đầu tiên, bao gồm bánh mật và các loại bánh khác, thể hiện sự tôn vinh bậc đại lão. Tiếp đó lần lượt đến các cụ từ 70–79 tuổi (bậc thượng thọ), các cụ từ 60–69 tuổi (trung lão), các ông từ 50–59 tuổi (lão hạ) được chia phần. Phần còn lại được chia đều cho các gia đình trong làng, trong xóm. Qua đó, mọi người cùng chia sẻ niềm vui, sự ấm cúng, và cả phúc lộc từ lễ cúng. Khi nhận cỗ, mỗi gia đình đều cảm nhận được sự quan tâm và trân trọng từ cộng đồng. Điều này giúp tăng cường tinh thần đoàn kết, hỗ trợ lẫn nhau trong những dịp lễ quan trọng.
Giá trị văn hóa và tâm linh
Lễ rước cỗ chay đền Mẫu Văn Bán không chỉ là một sự kiện văn hóa, tín ngưỡng mà còn là một biểu tượng của tinh thần đoàn kết và tình làng nghĩa xóm. Người dân Văn Bán quan niệm rằng, mỗi mâm cỗ là sự kết tinh của lòng thành, của những giá trị tốt đẹp nhất mà con người hướng đến.
Quá trình chuẩn bị và thực hiện lễ rước đòi hỏi sự cẩn trọng, trong sáng từ khâu chọn nguyên liệu đến việc chế biến và bài trí mâm cỗ. Đây là cách người dân thể hiện lòng biết ơn và sự kính trọng đối với các bậc thánh Mẫu, đồng thời cầu mong sự che chở, ban phúc lành cho dân làng.
Lễ rước cỗ chay đền Mẫu Văn Bán là một minh chứng sống động cho nét đẹp văn hóa dân tộc, nơi hội tụ những giá trị tinh thần và tâm linh cao quý. Qua mỗi mùa lễ hội, người dân làng Vân không chỉ lưu giữ mà còn truyền lại cho thế hệ mai sau những giá trị tốt đẹp về lòng thành kính, tinh thần đoàn kết và ý thức trách nhiệm với cộng đồng.
Lễ hội này không chỉ làm phong phú thêm đời sống văn hóa của làng quê Việt Nam mà còn góp phần khẳng định giá trị văn hóa truyền thống trong dòng chảy hiện đại hóa hôm nay.
Bùi Huy Nghiệp