Cụm đình-chùa Văn Phú gồm Đình Cả và chùa Thiên Phúc, thuộc thôn Văn Phú xã Sai Nga cũ (nay là thị trấn Cẩm Khê), huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ. Đình- chùa Văn Phú là một di tích lịch sử có giá trị văn hóa to lớn, được xây dựng từ lâu đời. Không chỉ đơn thuần là một công trình kiến trúc mà còn là nơi chứa đựng tâm tư, nguyện vọng của người dân nơi đây.
Cổng đình Văn Phú (Đình Cả) thị trấn Cẩm Khê
Cổng chùa Thiên Phúc Sai Nga thị trấn Cẩm Khê
Theo một số pho tượng Phật có phong cách nghệ thuật thời Lê và hồ sơ kiểm kê di tích năm 1964, thì đình- chùa Văn Phú được xây dựng vào năm Cảnh Hưng thứ 7 (1746) trên một khu đất rộng, phía ngoài đê sông Thao và quay về hướng Đông Nam. Năm 1968, một trận lụt lớn xảy ra đã phá hủy toàn bộ kiến trúc của cụm di tích.
Đình Văn Phú (Đình Cả) thờ Nhị vị Đại Vương là Đông Hải Đại Vương, Cao Sơn Đại Vương; đồng thời thờ Ngũ Quan Hải Tài Long Vương, Hải Thủy Long Vương, Chàng Út Đại Vương, Trường Nghị Nga Ngạ Đại Tướng Quân và Tinh Thủy phường các sứ. Đông Hải Đại Vương là một nhân vật lịch sử thời Lý – Trần. Ông sinh ra trong một gia đình bố làm quan cho nhà Lý, ông cùng với Hoàng tử Thuận con vua Cao Tông, cùng chung một nhũ mẫu tới khi khôn lớn trưởng thành. Sau này ông được phong chức Bình Tào điển sự, qua mấy lần phong chức, sau ông lại được phong chức Hình Bộ tham tri, nhậm chức Đông Hải. Trong mấy năm trời tướng quân Đông Hải Đại Vương đã có nhiều chiến công dẹp giặc Chiêm ở phía Nam và trừng trị những đám quân Tống thường hay quấy nhiễu phương Bắc. Ông là một trung thần, đã có nhiều công lao phò tá, xây dựng đất nước hưng thịnh giai đoạn cuối triều nhà Lý. Cao Sơn Đại Vương – một nhân vật lịch sử huyền thoại thời Hùng Vương dựng nước, có công đánh thắng giặc ngoại xâm để quốc thái dân an, phù hộ cho mưa thuận gió hòa.
Tương truyền, đình Văn Phú trước kia có quy mô kiến trúc bề thế nhất vùng Cẩm Khê xưa. Các cụm di tích đình chùa, nay chỉ còn lưu lại trên hình ảnh với ngôi đình kiểu kiến trúc chữ Đinh, đầu đao cong và dấu tích bát trụ (8 trụ) của cổng đình.
Hiện nay, đình Văn Phú phía trước mặt có hồ Thiền Quang. Đình có 6 trụ cột, cột cao nhất tới 7m, đắp theo kiểu ô đèn lồng hình trái dành và hệ thống các cổng được làm theo kiểu hai tầng 8 mái, ngói ống, đầu đao cong và hệ thống đá tảng kê chân cột có kích thước 80x80cm. Đình có hậu cung 3 gian, đã được phục dựng vào năm 1997 trên nền móng và bộ khung của di tích cũ. Nhà Đại Bái có các cột to sơn son, rồng vàng cuốn quanh cột tạo thế uy nghiêm. Gian trong cùng hậu cung tạo thành thượng cung khám thờ. Năm 2000, nhân dân địa phương đã xây dựng đền thờ Bác Hồ và các anh hùng liệt sĩ phía bên phải đình nhìn ra.
Đình Văn Phú (Đình Cả) thị trấn Cẩm Khê
Nhà Đại Bái Đình Văn Phú (Đình Cả) thị trấn Cẩm Khê
Gian trong hậu cung Đình Văn Phú (Đình Cả)
Đền thờ Bác Hồ và các anh hùng liệt sĩ tại Đình Văn Phú
Chùa Văn Phú cũng được phục dựng lại trên nền móng cũ, nằm cách đình 20m về phía Bắc, khuôn viên chùa có 2 cây đa. Chùa có kết cấu hình chữ Đinh, phần mái tòa tiền đường làm theo kiểu chồng diêm 2 tầng, mái cong. Bên trong tòa thượng điện là nơi đặt hệ thống tượng Phật với các lớp tượng theo quy chuẩn của các ngôi chùa Việt ở Bắc Bộ. Chùa Văn Phú còn 26 pho tượng, trong đó có 5 tượng gỗ, 21 tượng thổ, đặc biệt là có 5 pho mang phong cách nghệ thuật tạo hình thời Lê (thế kỷ XVIII).
Cây đa trong khuôn viên Chùa Văn Phú (Thiên Phúc) thị trấn Cẩm Khê
Chùa Văn Phú (Thiên Phúc) thị trấn Cẩm Khê
Hệ thống tượng Phật tại Chùa Văn Phú (Thiên Phúc) thị trấn Cẩm Khê
Bên cạnh đó, trong cụm di tích đình chùa Văn Phú còn có chiếc chuông đồng đúc năm Minh Mệnh thứ 19 (1838), 11 đạo sắc phong ở đình. Thân chuông chia thành các băng ô, khắc chữ Hán ghi tên những người công đức, lược dịch nội dung có đoạn ghi: “Việt Nam quốc, Sơn Tây tỉnh, Cẩm Khê huyện, Nga Phó (tên cũ của Văn Phú), Nga Hà nhị xã thượng hạ đẳng hiệp lực đồng tâm”. Chính vì mang trong mình những giá trị về lịch sử, văn hóa, nghệ thuật như vậy, cụm di tích đình chùa Văn Phú đã được UBND tỉnh Phú Thọ công nhận là di tích cấp Tỉnh vào năm 2000.
Chuông đồng tại Chùa Văn Phú (Thiên Phúc) thị trấn Cẩm Khê
Lễ hội chính đình Văn Phú vào mùng 7 tháng Giêng âm lịch, làng tổ chức mở hội, rước sắc phong, dâng lễ gà thờ, cúng hương hoa vật phẩm để tế thành hoàng làng, tổ chức biểu diễn văn nghệ, thi đấu các môn thể thao truyền thống. Theo phong tục từ xưa truyền lại, cứ vào ngày mùng 1 và ngày rằm hàng tháng, nhân dân thành kính dâng hương hoa lễ cúng Nhị vị đại vương và ngũ quan, cầu cho sức khỏe dồi dào, công việc hanh thông, mưa thuận gió hòa, nhà nhà ấm no, người người hạnh phúc. Ngày mùng 10 tháng Giêng tổ chức lễ cầu yên, tháng 2 âm lịch chọn ngày tổ chức lễ cầu đình, ngày mùng 10 tháng 3 âm lịch tổ chức lễ dâng hương tri ân các Vua Hùng, ngày mùng 1 tháng 6 âm lịch lễ cầu Hạ điền, ngày 20 tháng 7 âm lịch lễ cầu Thượng điền, ngày 20 tháng 12 âm lịch lễ cầu Hải mã.
Không chỉ là nơi thờ cúng, Đình Văn Phú còn đóng vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng. Đây là nơi diễn ra các hoạt động văn hóa, lễ hội tập trung đông đảo người dân. Những dịp lễ hội tại đình luôn thu hút sự tham gia của nhiều thế hệ. Mỗi lần trở về với đình, người dân nhớ về nguồn cội, về những giá trị văn hóa quý giá của dân tộc.
Người dân nơi đây luôn xem đình là nơi gửi gắm niềm tin và hy vọng cho tương lai. Mỗi người khi đứng trước đình đều cảm nhận được sự bình yên, sự tôn nghiêm và sự gắn bó chặt chẽ với quê hương, đất nước.
Đình-chùa Văn Phú Sai Nga không chỉ là một di tích lịch sử, mà còn là biểu tượng cho văn hóa và tâm linh của người dân nơi đây với vai trò quan trọng trong đời sống cộng đồng, là nơi gìn giữ và phát huy các giá trị truyền thống quý báu của quê hương, đất nước.
Hồng Nhung - Nguyễn Xuân Thư - Bùi Bá Đạt